Türkiye’de iş hayatında her 100 kişiden 31,8’inin kadın çalışan olduğunu; fakat her 100 yöneticiden yalnızca 17,5′ inin kadın olduğunu biliyor muydunuz? Peki, ya Fortune 500 (en büyük 500 şirket) listesinde yer alan şirketlerin yalnızca yüzde 4,8’inin CEO’sunun kadın olduğunu? Tüm bu veriler şu kavrama işaret eder: Cam tavan sendromu. Peki, cam tavan sendromu nedir?
İş dünyasında hem erkeklerin hem kadınların yaşadığı pek çok sorun olabilir. Bu sorunların ortadan kaldırılması doğru şekilde yapılan insan kaynakları yönetimi ile mümkündür. Şirketlerdeki insan kaynağının doğru yönetilmemesi iş hayatında söz konusu olabilecek ayrımcılık gibi sorunların çözülememesine, hatta normalize edilmesine sebebiyet verebilir. Kadınların cam tavan sendromu yaşaması da stratejik insan kaynakları yönetiminde yaşanan eksikliklerden kaynaklanır.
Cam tavan kavramı , günümüzde iş dünyasında sık kullanılan bir kavramdır. Hatta son yıllarda cam tavan sendromu ile ilgili tezler yayımlanmış, cam tavan sendromu kitap konusu olmuştur. Bununla birlikte yeni ortaya çıkan bir kavram değildir. İlk defa 1970 yılında ABD’de ortaya çıkan cam tavan kavramından ilk bahsedilen yayın, 1977 yılında yayımlanan Rosebeth Moss Kanter imzalı “Şirketlerdeki Erkekler ve Kadınlar” kitabıdır. Kavram, dokuz yıl sonra da Wall Street’de “İş Yaşamında Kadın” başlıklı söyleşide yer almıştır.
Cam tavan sendromundaki cam tavan tabiri, esasında şeffaf anlamına gelen glass kelimesinden gelen bir metafordur. Sendromun dayanağı ise pire deneyidir. Kişisel gelişim uzmanı David J. Schwartz tarafından yapılan pire deneyi şöyledir: Schwartz, birkaç pireyi metal zemin üzerindeki cam bir fanusa alır. Metal zemini ısıttığında pireler sıcak nedeniyle rahatsız olup zıplayarak kaçmaya çalışır. Bu sırada pireler başını cam fanusa vurup çarparak düşerler. Bu durum tekrarlanınca pireler 30 santimetreden yükseğe zıplamamayı öğrenir.
David J. Schwartz, pireler aynı yüksekliğe zıpladığında deneyin ikinci aşaması başlar. İkinci aşamada cam tavan yoktur; fakat pireler metal zemin ısındığında cam fanusun olmamasına rağmen 30 santimetreden yükseğe zıplamaz. Pirelerin daha yükseğe zıplamak için cesareti yoktur. Yani, pirelerin daha yükseğe zıplamasının önündeki engel fiziksel değil, zihinseldir. Pireler, başaramayacakları düşüncesini öğrenmiştir.
Cam tavan testi , yani pire deneyi ile cam tavan ne demek sorusunu şöyle yanıtlayabiliriz: Öğrenilmiş çaresizlik. Cam tavan sendromu kadın ile ilişkilendirilse de bu sendromu sadece kadın sendromu olarak ifade edemeyiz. Bir erkek de bu sendromdan mustarip olabilir; fakat ataerkil toplum yapısının egemen olması bu sendromun daha çok kadınların yaşadığı sorun olmasına sebebiyet vermiştir.
Pire deneyinin ikinci aşamasında pireler görünmez engel nedeniyle daha yükseğe zıplamamıştır. Bu öğrenilmiş çaresizlik durumu iş hayatında cam tavan etkisi olarak açıklanır. İş hayatındaki cam tavanlar, yani engel olarak görülen şeyler sadece bireysel engeller değildir. Örgütsel ve toplumsal faktörlerden kaynaklanan engeller de vardır.
Kadınlarda cam tavan etkisi görülmesinin bireysel nedenlerini şöyle sıralayabiliriz:
Kadınlarda kariyer engeli olan örgütsel unsurları şöyle sıralayabiliriz:
Cam tavan sendromuna yol açan toplumsal faktör meslek ve cinsiyet ayrımcılığıdır. Bazı meslek gruplarının sadece erkekler tarafından icra edilebileceği inancı cam tavan sendromu nedenleri arasında en sık görülendir. Türkiye’de cam tavan sendromu örnekleri genellikle bu sebeple görülür. Cam tavan sendromunun en önemli göstergesi ile aynı pozisyonda çalışan erkek ile kadının aldığı ücretin farklı olmasıdır.
Cam tavan sendromuna dair pek çok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalarda kadınlara ve erkeklere uygulanan cam tavan sendromu anket soruları şöyledir:
Yapılan bir ankette kadınların iş hayatında üst kademelere gelememelerinin en önemli en önemli nedenleri şunlardır:
Dünya Ekonomi Forumu’nun yayımladığı Küresel Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi’ne göre Türkiye’de kadınların ekonomiye katılımı yalnızca yüzde 22’dir. Eşitliğin sağlanması, adil bir iş yaşamı için önce kadınların cam tavan sendromu ile mücadele edebilmesi gerekir.
Cam tavan sendromunu aşmanın yolu toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamaktır. Bunun için her bireyin kendi zayıf ve güçlü yanlarının farkında olması, sorumluluk almaktan kaçınmaması, kendine değer vermesi gerekir. Ailelerin çocuklarını yetiştirirken toplumsal ve biyolojik cinsiyet arasındaki ayrımı çocuklarına öğretmesi ve medya organlarında önyargıların değişmesi için bilinçlendirici yayınların yer alması da cam tavan sendromu ile mücadele açısından kritik önem taşır.
Bireysel olarak cam tavan sendromu ile mücadele edebilmek için;
Cam tavan sendromunun örgütsel ve toplumsal nedenlerini psikolojik şiddet olarak da değerlendirebiliriz. Toplumu oluşturan her bir bireyin şiddetin her türlüsüne dur demesi, bireylerin özgüvensiz olmamak için kendini geliştirmesi ve kariyer yönetimi yapabilmesi adil ve başarılı bir iş hayatı için önem taşır.